HISTORIA I ZABYTKI GMINY NOWE BRZESKO
Przez prawie sześćset siedemdziesiąt lat (od 1149 do 1818 roku) 2/3 powierzchni obecnego terytorium gminy stanowiło własność brzeskiego klasztoru norbertańskiego w Starym Hebdowie. Obecny obszar gminy Nowe Brzesko w zasadzie ( w 2/3) pokrywa się z zasięgiem dwóch istniejących od wczesnego średniowiecza parafii rzymskokatolickich: staro- i nowobrzeskiej. Po 1772 roku definitywnie odeszły od tych parafii (i ziemi brzeskiej) położone na prawym brzegu Wisły wioski: Ispinia, Trawniki, Świniary i Grobla ze wzgórzem „Skałka”, na którym znajdował się starożytny gród kasztelański – Brzesk.
Nowe Brzesko
Od 1 stycznia 2011 ponownie miasto. Do 1 stycznia 2011r. wieś (osada) gminna leżąca w województwie małopolskim, w powiecie proszowickim 36 km na wschód od Krakowa (50°08′14″N 20°23′05″E ), dawniej miasto (1279-1870), dawniej miasto (1279-1870), później osada (1870-1945, 1965-1974). Pierwsza źródłowa wzmianka o Brzesku (Nowym) pochodzi z 1212 – Bresk (Brzesk), kolejne: z 1238 – Brezk, 1243 – Bresesk i dotyczyła grodu kasztelańskiego – Brzesk. Nazwa pochodzi od stromego nadwiślańskiego brzegu. W następnych latach źródła wymieniają kolejne nazwy lokowanego już miasta: Novum Bresco – 1325, Bresko, Breszsko, Brzeszko, Nova Brzesco – 1415, Magna Brzesko – 1486, Nove Brzesco i Brzesko Major – 1490). Obecna nazwa (jako jedyna) funkcjonowała do połowy XVIII wieku wtedy to zaczęto używać alternatywnej, choć nieoficjalnej nazwy – Brzesko Słomiane. Z nazwą tą spotkać się można było jeszcze w okresie międzywojennym.
Podstawowe informacje statystyczne:
Nowe Brzesko liczy ok. 1750 mieszkańców (ok. 490 rodzin), w większości utrzymujących się z uprawy roli lub z dochodów uzyskanych z drobnych przedsiębiorstw usługowo-handlowych. W Nowym Brzesku mają siedzibę praktycznie wszystkie niezbędne urzędy i instytucje i placówki samorządowe: urząd gminny, dom kultury, posterunek policji, poczta, remiza strażacka, szkoła podstawowa, przedszkole, ośrodek zdrowia, lecznica zwierząt, apteki i wiele innych obiektów użyteczności publicznej, a także kilkadziesiąt zakładów rzemieślniczych, sklepów i różnorodnych firm. W miasteczku znajdują się dwa rynki: Stary i Nowy oraz 22 ulice.
Zabytki:
- Polokacyjny wczesnośredniowieczny (trzynastowieczny) układ przestrzenny miasteczka, tzw. typ owalnicowy. Z charakterystycznymi dwoma rynkami: Starym Rynkiem (proboszczowskim) i Nowym Rynkiem (wójtowskim) z wychodzącymi od nich ulicami. Na Starym Rynku znajdują się ślady dziewiętnastowiecznej zabudowy.
- Plac Wolności (d. Plac Solny) z zachowanymi dawnymi, osiemnastowiecznymi składami solnymi (przebudowanymi w poł. XIX wieku na koszary i stajnie garnizonu carskiej straży granicznej – ob. pomieszczenia GOK-u), budynek d. cerkwi prawosławnej zbudowanej w 1908 roku.
- Kościół parafialny z XVII w Nowy Brzesku i stojąca obok drewniana dzwonnica z przełomu XVIII/XIX wieku
- Osiemnastowieczna figura św. Floriana na Starym Rynku w Nowym Brzesku
Hebdów
Wieś leży na wschód od Nowego Brzeska przy drodze krajowej z Krakowa do Sandomierza, liczy ok. 660 mieszkańców. Kilka przysiółków – dawnej samodzielnych wiosek, m.in. Stare Brzesko, Stary Hebdów. Pierwsza udokumentowana źródłowo wzmianka o Hebdowie pochodzi z 1238 – Chebdow, kolejne: z 1242 – Chebdow, w następnych latach i wiekach wymiennie: Chebdov lub Hebdov. Obecnie 158 rodzinnych gospodarstw rolnych. We wsi szkoła podstawowa, przedszkole, dom ludowy, gminny posterunek policji, kilka sklepów, restauracja i remiza strażacka.
Historia:
Wieś istniała w czasach prehistorycznych. Leżała w dogodnym miejscu jakim było: skrzyżowanie starożytnych szlaków oraz przeprawa na Wiśle (Stary Hebdów). Na prawym brzegu Wisły znajdował się gród kasztelański Brzesk (ob. lessowy pagórek „Skała” we wsi Grobla gm. Drwinia), a na lewym służebne podgrodzie (obecny przysiółek Hebdowa – Stare Brzesko). Sławę Hebdowowi przynosi powstały w 1149 roku klasztor premonstratensów (norbertanów). Władzy opata klasztoru brzeskiego (hebdowskiego) podlegały wszystkie męskie i żeńskie klasztory norbertańskie w Polsce. Opat Florian lokował w 1279 miasto Nowe Brzesko. Przez 669 lat norbertańskie opactwo miało dominujący wpływ na życie mieszkańców Nowego Brzeska i okolicznych wiosek. W roku 1818 zakon norbertanów rozwiązano, a majątek przejął skarb państwa. Na krótko w zabudowaniach klasztornych pomieszczono urzędy powiatu hebdowskiego, przeniesionego później do Miechowa.
Zabytki:
- Kompleks klasztorny z XVII-XVIII wieku w Starym Hebdowie.
- Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Apostołów Piotra i Pawła z I poł. XIII wieku. W nim liczne zabytki architektoniczne z poł. XIII i początku XIV wieku (podziemia i krypty, część głównej bryły kościoła) i XVII – XVIII wieku (nawy, prezbiterium oraz wyposażenie). Najcenniejszy zabytek to figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus pochodząca z przełomu XIV i XV wieku. Niektóre ze znajdujących się w nawach bocznych figur datowane są na początek XVI wieku.
- Wzgórze na nadwiślańskiej skarpie, ze śladami dawnego traktu biegnącego głębokim wąwozem w kierunku Wisły i dalej, obok grodu kasztelańskiego, w kierunku Uścia Solnego i Bochni. Na wzgórzu plac z kilkusetletnimi drzewami, które otaczały rozebrany w 1854 roku kościół p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła. Obecnie znajduje się tam pamiątkowy krzyż z tablicą upamiętniającą to wydarzenie. Drewniany kościół (wielokrotnie niszczony i odbudowywany) zapewne istniał jeszcze przed założeniem klasztoru. Po rozbiórce większość wyposażenia (figury, obrazy i niektóre sprzęty) przeniesiono do klasztoru w Starym Hebdowie. Ze wzgórza piękny widok na dolinę Wisły i panoramę Beskidu Wyspowego.
- Budynek tzw. czworaków zbudowany po 1870 roku z materiałów po rozebranym ratuszu miejskim w Nowym Brzesku.
Pławowice
Wieś nad Szreniawą leżąca ok. 5 km na północ od Nowego Brzeska. Liczy ona 228 mieszkańców i 51 rodzinnych gospodarstw. Pierwsza wzmianka w źródłach z połowy XIII wieku -Plawowicze i praktycznie nazwa miejscowości nigdy nie polegała zmianom. Stara część Pławowic posiada zwartą zabudowę (wokół dawnego folwarku). We wsi sklep, dom ludowy i gospodarstwo rybackie. Spis z 1783 roku stwierdza, że właścicielem Pławowic jest pułkownik wojsk koronnych Jan Chrzciciel Morsztyn, przedstawiciel przybyłego w XVI wieku znad Renu rodu Monderstern. Ród i nazwisko z biegiem lat uległ spolszczeniu (Morstyn, Morsztyn i ostatecznie Morstin). W latach 1804-5 Ignacy Morsztyn syn Jana Chrzciciela Morsztyna, wybudował w Pławowicach – według projektu architekta Jakuba Kubickiego (projektant kilku pobliskich pałaców, m.in. w Bejscach i Nadzowie) – piękny pałac w stylu klasycystycznym. On i kolejne pokolenia Morstinów zadbały o założenie i utrzymanie przepięknego parku w stylu francuskim oraz nowoczesnego, rozległego sadu i stawów rybnych. Dzieło ojców od 1926 roku kontynuował ostatni właściciel Pławowic Ludwik Hieronim Morstin, człowiek wszechstronnie wykształcony i o wszechstronnych zainteresowaniach. Jego pasją była literatura i poezja, sam również wiele tworzył. Gościły w Pławowicach międzywojenne sławy literatury polskiej, teatru i filmu. Gośćmi Ludwika Hieronima i Janiny z Żółtowskich Morstinów bywali: Henryk Sienkiewicz, Stanisław Estreicher, Ludwik Puget, Józef Czajkowski, Juliusz Osterwa, Kazimierz Wyka, Wincenty Lutosławski, Jan Parandowski i inni. Stałymi gośćmi byli skamandryci i nie tylko: Leopld Staff, Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Emil Zegadłowicz, Jan Lechoń, Maria Pawlikowska, Jan Wittlin oraz uzdolniona literacko przedstawicielka rodu Morstinów – Maria Starowieyska-Morstinowa. Odbyły się tu dwa zjazdy poetów polskich. W czasie II wojny światowej znalazło schronienie u Morstina wielu prześladowanych literatów, w tym pochodzenia żydowskiego, np. Arnold Szyfman i kilku innych. W 1945 roku Ludwik Hieronim Morstin przekazał Związkowi Literatów Polskich cały pałac z wyposażeniem i otaczającym go parkiem oraz słynną bibliotekę Morstinów z wieloma inkunabułami pochodzącymi z dawnej hebdowskiej biblioteki klasztornej, a miastu Kraków dwa lwy, które stoją obecnie przed wieżą ratuszową. Literatom nie pozwolono przejąć pałacu, którzy i tak nie mieli środków na jego utrzymanie. Niestety, wyposażenie pałacu i bibliotekę rozszabrowano i tylko niewielką jej część udało się przekazać do zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie. W ciągu 53 lat „władzy ludowej” pałac, park i gospodarstwo popadało w ruinę. W końcu 1997 roku pałac przejęła firma „Tele-Fonika” z Myślenic, która planuje całkowitą odbudowę pałacu oraz rekonstrukcję parku i otoczenia. W perspektywie ma on być przeznaczony na działalność turystyczną firmy, a także dla jej specjalnych gości.
Zabytki:
- pałac klasycystyczny (1804-5)
- kaplica pałacowa (1802)
Sierosławice
Wieś leży ok. 6 km na wschód od Nowego Brzeska przy drodze krajowej z Krakowa do Sandomierza, liczy 222 mieszkańców. Po raz pierwszy Sierosławice wymienione są w dokumencie z połowy XIII wieku -Siroslawicze, a następnie w kilku dokumentach z XIV w. – Zeroslawicce, Zeroslaviccze, Syroslawycze – 1490 i Schiroslawycze – 1529. We wsi znajduje się sklep i dom ludowy.
Historia i zabytki
W połowie XVI wieku jedyny na ziemi brzeskiej ośrodek reformacji, kiedy to duża część ludności w ślad za właścicielami dworu zmieniła wyznanie na luterańskie. Właściciele dworu i część służby jeszcze w połowie XVIII wieku pozostawała przy nowej wierze. Przy dworze funkcjonował mały – nie zachowany do dzisiejszego dnia
- zbór (kaplica). Po licznych budowlach wymienianych w siedemnasto- i osiemnastowiecznych źródłach, np. dużym szesnastowiecznym murowanym spichlerzu i osiemnastowiecznych zabudowaniach folwarcznych, browarze, gorzelni oraz budynkach królewskiej komory celnej praktycznie nic nie zostało – jedynie niewielki budynek celny zwany „komendą” oraz fragmenty dworskiego parku.
Śmiłowice
Wieś leży ok. 5 km na wschód od Nowego Brzeska przy drodze krajowej z Krakowa do Sandomierza, liczy ok. 600 mieszkańców. Po raz pierwszy Śmiłowice wymienione są w dokumencie z połowy XIII wieku -Smylowicze lub Smilovicze. Nazwa prawdopodobnie pochodzi od Śmiła, jednego z trzynastowiecznych kasztelanów brzeskich.We wsi znajduje się szkoła podstawowa, zabudowania byłego ośrodka rolniczego, kilka sklepów, restauracja, dom ludowy oraz remiza strażacka.
Zabytki: – Ruiny klasycystycznego pałacu zbudowanego ok. 1805 roku i fragmenty parku pałacowego
obecny wygląd pałacu
Opracował: Włodzimierz Chorązki